W ostatnim czasie jakby częściej pojawiały się decyzje, w których ZUS żąda zwrotu nienależnie pobranych świadczeń. Dotyczy to wielu różnych sytuacji, ale w tym wpisie odniosę się do sytuacji osób, które jednocześnie łączyły pobieranie renty (np. rodzinnej lub z tytułu niezdolności do pracy) z wynagrodzeniem za pracę. Wszak, przy takich sprawach miałem okazję ostatnio trochę popracować.

Na co zwrócić uwagę po otrzymaniu takiej decyzji?

Przede wszystkim, czy kwoty podane w decyzji się zgadzają.

Ale równie ważne jest sprawdzenie, czy ZUS w sposób prawidłowy wykonał swój obowiązek pouczenia. Od tego bowiem zależy czy można uznać pobrane świadczenie za nienależnie pobrane. Wynika to z poniżej cytowanego artykułu ustawy o emeryturach i rentach z FUS:

art. 138

(…)

2. Za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu ust. 1 uważa się:

1) świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania;

Po zapoznaniu się z ww. przepisem można mniej lub łatwiej wywnioskować, że różne są okoliczności, od których spełnienia zależy uznanie, że doszło do pobrania świadczeń nienależnie lub pobrania świadczeń nienależnych.

Warunkiem uznania świadczeń za nienależnie pobrane, a tylko takie podlegają zwrotowi, jest pouczenie świadczeniobiorcy o braku prawa do ich pobierania. W orzecznictwie (np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 20 kwietnia 1995 r., sygn. akt III AUr 110/95) podnosi się, że:

Obowiązek pouczenia spoczywa na organie rentowym. Samo zaś pouczenie powinno być wyczerpujące, zawierając informację o obowiązujących w dniu pouczenia zasadach zawieszalności prawa do świadczeń. Brak pouczenia zwalnia bowiem osobę bezpodstawnie pobierającą świadczenia z obowiązku ich zwrotu.

Pouczenie takie nie może być abstrakcyjne, obciążone brakiem konkretności, a w szczególności nie może odnosić się do wszystkich hipotetycznych okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń. Pouczenie takie bowiem nie mogłoby być uznane za należyte i rodzące po stronie świadczeniobiorcy obowiązek zwrotu świadczenia.

Pouczenie zamieszczane „standardowo” w decyzjach organu rentowego, dotyczące wszystkich możliwych sytuacji, w odniesieniu do konkretnego świadczenia nie może być uznane za należyte w przypadku, gdy przytacza ono jedynie przepis ustawy, bez prób jego wyjaśnienia.

Innymi słowy, chodzi o takie pouczenie, w którym ZUS informuje ubezpieczonego, że utraci prawo do świadczenia, gdy wystąpią okoliczności, które zgodnie z przepisami prawa spowodują utratę tego prawa. Może polegać na przytoczeniu przepisów określających te okoliczności, ale musi być na tyle zrozumiałe, aby świadczeniobiorca mógł je odnieść do własnej sytuacji (konkretyzacja pouczenia).

W moim przypadku warto prześledzić treść pouczeń załączonych do wniosku o rentę, do decyzji o przyznaniu renty, o przeliczeniu renty lub nawet o waloryzacji renty.

Jeśli bowiem ZUS zaniechał pouczenia osoby pobierającej świadczenie o okolicznościach powodujących ustanie prawa do świadczenia, to nienależne świadczenie traci przymiot świadczenia nienależnie pobranego i tym samym powoduje zwolnienie osoby bezpodstawnie pobierającej świadczenia z obowiązku ich zwrotu. Obowiązek taki istnieje bowiem tylko w stosunku do osób, które nienależnie pobrały świadczenia, a nie wobec osób, które pobrały nienależne świadczenia.

Taki sam skutek wywołuje pouczenie, które nie jest na tyle zrozumiałe, by pobierający świadczenie mógł odnieść je do swojej sytuacji. Wprawdzie pouczenie o okolicznościach, których wystąpienie powoduje brak prawa do świadczenia, może polegać na przytoczeniu treści przepisów określających te okoliczności, to jednak musi być na tyle zrozumiałe, aby świadczeniobiorca mógł je odnieść do własnej konkretnej sytuacji. Prawidłowe pouczenie powinno być zatem jasne, czytelne i zrozumiałe, doprecyzowujące treść przepisów, tak by świadczeniobiorca mógł bez wątpliwości odnieść je do własnej sytuacji prawnej.

Na koniec jeszcze zwracam uwagę, że warunkiem uznania, iż wypłacone świadczenie staje się świadczeniem nienależnie pobranym jest świadomość osoby, która takie świadczenia pobrała. Owa świadomość powinna wynikać właśnie ze stosownego pouczenia.